Gramatyka języka pruskiego


1. Zasady ortograficzne
........1.1 Złożenia typu le, je
........1.2 Odmiana końcówek -bis, -wis, -pis, -mis
........1.3 Odmiana końcówki -sis
........1.4 Końcówka -lan w bierniku

2. Odmiana czasownika:
........2.1. Czas teraźniejszy
........2.2 Imiesłów czynny czasu przeszłego (pc pt ac)
........2.3 Czas przyszły
........2.4 Czas przeszły praeteritum
........2.5 Czas perfekt
........2.6 Czas zaprzeszły
........2.7 Imiesłów czynny czasu teraźniejszego
........2.8 Tryb rozkazujący
........2.9 Tryb przypuszczający
........2.10 Łączenie czasownika z przymiotnikiem
........2.11 Strona bierna
........2.12 Forma bezosobowa czasownika
........2.13 Tworzenie rzeczowników od czasowników
................2.13.1 Wykonawcy czynności
................2.13.2 Nazwy procesu
................2.12.3 Nazwy aktu
........2.14 Wykonywalność - przymiotnik od rzeczownika

3. Odmiana rzeczownika - użycie przypadków
........3.0 Utrata akcentu w złożeniu przyimek+rzeczownik
........3.1 Mianownik (Nōminatiws)
........3.2 Dopełniacz (Gēnitiws)
........3.3 Celownik (Dātiws)
........3.4 Biernik (Akkuzatiws)
........3.5 Wołacz(Wōkatiws)

4. Przymiotniki (Adjaktīwai)
........4.1 Stopniowanie przymiotników
........4.2 Konstrukcja zaimkowa - "ten pierwszy"
........4.3 Tworzenie przymiotników od rzeczowników
........4.4 Tworzenie rzeczowników od przymiotników (nazwy cech)

5. Przysłówki (Adwerbai)
........5.1 Stopniowanie przysłówków

6. Liczebniki (Gīrbjaswirdai)
........6.1 Liczebniki główne (kardynalne)
............6.1.1 poniżej 10
............6.1.2 powyżej 9
........6.2 Liczebniki zbiorowe
........6.3 Liczebniki porządkowe
........6.4 Ułamki
........6.5 Liczebniki z końcówką -sun

1. Zasady ortograficzne

Zasady ortograficzne ingerują w sytuacjach, kiedy podstawowe algorytmy odmiany dają złożenia głosek niepoprawne ze względów gramatycznych. W poniższych podpunktach są wyszczególnione takie potencjalne sytuacje.
Uwaga: Obecnie chcąc uzyskać odmianę danego słowa wystarczy skorzystać ze słownika odmieniającego http:/prussian.eu/wirdeins, w którym zostały zaimplementowane algorytmy odmiany razem z zasadami ortograficznymi. Zasady te zostały umieszczone tu dla osób, które chcą zrozumieć zasady na jakich słowa są odmieniane.

1.1 Złożenia typu le, je

Są to spółgłoski miękkie, które zmiękczają następującą po nich samogłoskę. Ponieważ krótkie e brzmi jak krótkie a z tą tylko różnicą, że zmiękcza poprzedzającą je samogłoskę, złożenia le, je są równoważne la, ja. W takich sytuacjach zamiast e piszemy a. Przykład ingerencji tej zasady: pippelis <40> → gen sg pippelei → pippelai Nie dotyczy to długiej samogłoski ē (ponieważ nie ma równoważności ē = jā), dlatego mamy słowa: pelē, zwilē, puslē, gurklē, itp.
Uwaga: Złożenia ēu, ēi nie są dwiema samogłoskami ale częścią mowy zwaną dyftongiem. Kreseczka nad e w złożeniu ēi nie oznacza długiego e, ale że akcent w dyftongu jest na pierwszym komponencie. Nie jest to już długie ē, a dyftong zaczynający się od e podlega takim samym prawom jak krótkie e. Przykład: bilītun <134> → ps bilēi → bilāi, skebbelis <41> → ps skebelēi → skebelāi

1.2 Odmiana końcówek -bis, -wis, -pis, -mis

Jeżeli np. rzeczownik ma końcówkę -is, wtedy miałby końcówkę dopełniacza -es. e w tej odmianie zmiękcza samogłoskę przed sobą, dając w efekcie końcówkę -'es. Ponieważ dla samogłosek b, w, p, m nie ma znaku miękości, dałoby to w efekcie końcówkę -jes. Ponieważ w myśl zasady 1.1 złożenie je przechodzi na ja, w ostateczności mamy końcówkę -jas. Przykład ingerencji tej zasady: Laītawis <40> → gen Laītaw'es → Laītawjas

1.3 Odmiana końcówki -sis

Argumentując podobnie jak w zasadzie 1.2 końcówką dopełniacza takiego rzeczownika byłoby -s'es. Jest to niefonetyczne i taka końcówkę przechodzi na końcówkę -šas. Przykład ingerencji tej zasady: wāisis <40> → gen sg wāis'es → wāišas, wāisis <40> → dat sg wāis'u → wāišu

1.4 Końcówka -lan w bierniku

Zgodnie z tym, co zostało powiedziane w punkcie 1.1, końcówka -lan, oraz równoważne jej końcówki biernika dla innych samogłosek: -ten, -gen, -pjan, -mjan nie występują w zabytkach piśmiennictwa stanowiących podstawę literackiego języka (ale istnieją w żródłach wcześniejszych, zatem w staropruskim były one dopuszczalne). Dlatego w sytuacji, gdy podstawowy algorytm odmiany daje nam końcówkę -lan, zmienia się ją na -lin (analogicznie -lans → -lins). Przykład:

kals (sum) <32> → gen sg kallan → kallin

2. Odmiana czasownika:

2.1. Czas teraźniejszy

- szukamy odmiany pod numerem w <> przy czasowniku w słowniku i znajdujemy odpowiednią odmianę na początku słownika pod tym numerem. Wybieramy słowo oznaczone jako ps.
Jeżeli stoi tam kilka ponumerowanych słów (czasowniki tematyczne) to oznaczają one kolejno:
słowo bez numeru - 3 osobę (we wszystkich językach bałtyckich trzecia osoba liczby pojedyńczej i mnogiej jest zawsze taka sama)
1 - 1 os lp
2 - 2 os lp
6 - 1 os lm
7 - 2 os lm

na przykład - czasownik būtwei (być), odmiana <115>:

As asma - ja jestem
Tū assei - ty jesteś
Tāns ast - on jest
Mes asmai - my jesteśmy
Jūs astei - wy jesteście
Tenēi ast - oni są

Jeżeli przy ps stoi tyko jedno słowo (czasowniki atematyczne), to jest to jednocześnie 1 os lp, 2 os lp, 3 os lp, 3 os lm. 1 os lm tworzymy dodając do tego słowa końcówkę -mai, a 2 os lm dodając końcowkę -tei.

Na przykład - czasownik dirītwei(patrzeć) - odmiana <134>

As dirēi - ja patrzę
Tū dirēi - ty patrzysz
Tāns dirēi - on patrzy
Mes dirēimai - my patrzymy
Jūs dirēitei - wy patrzycie
Tenēi dirēi - oni patrzą

Jeżeli forma trzeciej osoby kończy się na a, wtedy -amai przechodzi na -imai, natomiast -atei na -itei np:

As imma - ja biorę (trzymam)
Tū imma - ty bierzesz (trzymasz)
Tāns imma - on bierze (trzyma)
Mes immimai - my bierzemy (trzymamy)
Jūs immitei - wy bierzecie (trzymacie)
Tenēi imma - oni trzymają (patrzą)

As laukijja - ja szukam
Tū laukijja - ty szukasz
Tāns laukijja - on szuka
Mes laukīmai - my szukamy
Jūs laukītei - wy szukacie
Tenēi laukijja - oni szukają

W drugim przypadku teoretycznie mielibyśmy laukijjimai, ale ijji wymawia się jak ī, więc w konsekwencji mamy laukīmai. Analogicznie otrzymujemy formę laukītei

2.2 Imiesłów czynny czasu przeszłego - pragūbiniskas particīps (pc pt ac)

- jeden z rodzajów przymiotnika, który można utworzyć od czasownika. Tworzymy go od podstawy czasu przeszłego (stoi ona przy numerze odmiany, który znajdziemy przy słowie w nawiasach <> za literami pt), zamieniając końcówkę bezokolicznika (-twei, -tun) na końcówkę:

-wuns, gdy rdzeń czasownika (bezokolicznik bez końcówki) kończy się samogłoską. Np.
būtwei - būwuns (bywszy)

-uns, gdy rdzeń kończy się spółgłoską np.
īmtun - immuns (trzymawszy).
Jest immuns a nie īmuns, bo w czasie przeszłym mamy as immi.

Jeżeli tą spółgłoską jest s, to może przechodzić ona na d lub t np. sīstwei - sīduns (siedziawszy ;)).
Musimy sprawdzić, czy to s występuje w temacie, czy na s przeszło d lub t z tematu, np:

ristwei - rissuns (wiązawszy) , ponieważ as rissa
sīstwei - sīduns (siedziawszy ;)) , ponieważ as sīda
prestun - prettuns (decydowawszy) , ponieważ as pretta
westun - wedduns (prowadziwszy) , ponieważ as wedda

Wyjątki - np. ēitwei → gūbuns (szedłszy)

Imiesłów przeszły czynny od danego czasownika można znaleźć korzystając ze słownika odmieniającego przykład. Imiesłów czynny odmienia się według odmiany numer <68>. W większości przypadków gdy się go używa (czas przyszły, perfekt i zaprzeszły) korzystamy tylko z mianownika. Odmieniony imiesłów można znaleźć w słowniku klikając na niego w odmianie czasownika przykład.

2.3 Czas przyszły (perejīngisku)

- używamy czasownika posiłkowego wīrstwei w odpowiedniej osobie i imiesłowu czynnego w odpowiednim rodzaju (!) Na przykład:

Mes wīrstmai gūbusis - my będziemy szli, ale
Mes wīrstmai gūbušas - my będziemy szły

Mężczyzna powie: As wīrst būwuns (ja będę) ,
ale kobieta: As wīrst būwusi (ja będę).

Jest też możliwa skrócona forma - wirstwei + imiesłów czynny czasu przyszłego w rodzaju nijakim (końcówka -wus, -us). Wtedy powyższe zdania wyglądałyby:

As wīrst būwuns → As wīrst būwus
As wīrst būwusi → As wīrst būwus
Mes wīrstmai gūbušas → Mes wīrstmai gūbus
Mes wīrstmai gūbusis → Mes wīrstmai gūbus
Podobnie w języku polskim, zamiast mówić będziemy szli czy będziemy szły, można powiedzieć będziemy iść

2.4 Czas przeszły praeteritum (pragūbinisku)

- szukamy odmiany pod numerem w <> przy czasowniku w słowniku i znajdujemy odpowiednią odmianę na początku słownika pod tym numerem. Wybieramy słowo oznaczone jako pt (pierwsze z nich jeżeli są dwa). Jest to jednocześnie 1 os lp, 2 os lp, 3 os lp, 3 os lm. 1 os lm tworzymy dodając do tego słowa końcówkę -mai, a 2 os lm dodając końcowkę -tei.

Na przykład czasownik perēitwei(przyjść) - odmiana <116>

As pergūbi - ja przyszedłem
Tū pergūbi - ty przyszedłeś
Tāns pergūbi - on przyszedł
Mes pergūbimai - my przyszliśmy
Jūs pergūbitei - wy przyszliście
Tenēi pergūbi - oni przyszli

Jeżeli zdarza się, że formy czasu przeszłego i teraźniejszego są identyczne, a kontekst nie wskazuje tego jednoznacznie - np. odmiana <82>, wtedy można użyć zamiast czasownika imiesłowu czynnego czasu przeszłego:

As treppa → as treppuns (ja kroczyłem, dosłownie - ja kroczywszy)
Tū treppa → as treppusi (ja kroczyłam, dosłownie - ja kroczywsza)

2.5 Czas perfekt (perfektan)

- opisywanie teraźniejszości poprzez przeszłość. Wskazując wpływ opisywanego zdarzenia na przyszłość podkreśla jego dokonaność. Używamy czasownika posiłkowego būtwei w odpowiedniej osobie i imiesłowu czynnego w odpowiednim rodzaju (!) Na przykład:

As asma jāu segīwuns stan - już to zrobiłem (zrobić + Akk)
Jāu as asma pergūbusi - już przyszłam

2.6 Czas zaprzeszły (pirzdapragūbinisku)

Kostrukcja taka sama jak czasu perfekt, ale czasownik posiłkowy występuje w czasie przeszłym. Używa się go w mowie zależnej, podkreśla też dokonaność.
Przykład:

 Bītai as jāu bēi tenginnuns pēismenin - Wczoraj już wysłałem list (w sensie że wczoraj już był wysłany)

2.7 Imiesłów czynny czasu teraźniejszego (tēntiskas particīps)


Imiesłów czynny czasu teraźniejszego (pc ps ac) tworzymy zmieniając końcówkę 3 osoby czasu teraźniejszego na odpowiednią końcówkę īnts, ānts , np. segītun → segēi → segīnts (robiący) Imiesłów czynny czasu teraźniejszego od danego czasownika znajdziemy przy użyciu słownika odmieniającego przykład. Klikając na imiesłów otrzymamy jego odmianę przez rodzaje i przypadki - przykład. Imiesłów ten odmienia się jak <29>

2.8 Tryb rozkazujący (Imperatīws)


2.8.1 W przybliżeniu drugą osobę liczby pojedyńczej tworzymy dodając do 3 osoby czasu teraźniejszego końcówkę (szczegóły): -ais, -is, -īs, -s, np.
segītun → segēi → segēis (rób)
turītun → turri → turīs (miej)
bilītun → bilāi → bilāis (mów)
dīnkautwei → dīnkaui → dinkaus (podziękuj)
ēitwei → ēit → ēis (idźcie)
Właściwą formę dla danego czasownika pokazuje słownik odmieniający. 2.8.2 By utworzyć drugą osobę liczby mnogiej, zamieniamy końcówkę -s dla liczby pojedyńczej na końcówkę -ti, np.

segēiti (róbcie!)
turīti (miejcie!) bilāiti (mówcie!)
dīnkauti (dziękujcie)
ēiti (idźcie)


2.8.3 Trzecią osobę obu liczb (oraz rzadko używaną pierwszą osobę liczby pojedyńczej - niech będę, obym był) tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -sei.

Na przykład:

 īmsei - niech trzyma (trzymają), niech weźmie (wezmą), niech bierze (biorą)
etwinūsei - niech wybaczy (wybaczą), as etwinūsei - obym wybaczył
segīsei - niech robi (robią)
2.8.4 Pierwsza osoba liczby mnogiej trybu rozkazującego jest taka sama jak pierwsza osoba liczby mnogiej trybu oznajmującego.
Na przykład:

 immimai - trzymajmy, weźmy, bierzmy (trzymamy, bierzemy, robimy)
etwinūimai - wybaczmy (wybaczamy)
segēimai - róbmy (robimy)
czasownik być - dwie formy: sēisei, būsei. Pierwszej z nich używamy, gdy odmosimy się do konkretnego podmiotu, drugiej w przypadku bezosobowym - np. labbai, būsei di tīt (dobrze, niech tak będzie).

2.9 Tryb przypuszczający (Kōņunktīws)

W pierwszej osobie liczby pojedyńczej i w trzeciej osobie zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -lai. W pierwszej osobie liczby mnogiej zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -limai. W drugiej osobie liczby mnogiej o zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -litei.
(Zasady te ulegają nieznacznym modyfikacjom gdy temat czasownika różni się od bezokolicznika pozbawionego końcówki, np. sīstwei → sīdlai )
Przykłady:

 As segīlai - zrobiłbym
Tū segīlai - zrobiłbyś
Tāns segīlai - on zrobiłby
Mes segīlimai - my zrobilibyśmy
Jūs segīlitei - wy zrobilibyście
Tenēi segīlai - oni zrobiliby
Użycie: Oprócz zwykłego trybu przypuszczającego, również w zdaniach typu:

 As madli, kāi tū segīlai stan - Proszę, abyś to zrobił.

2.10 Łączenie czasownika z przymiotnikiem

Jeżeli przymiotnik nie opisuje bezpośrednio rzeczownika, ale łączy się z czasownikiem, wtedy powinien być w rodzaju nijakim. Przykładem takich czasowników jest būtwei i pastātwei. Złożenia takie powinny wyglądać tak:

On jest dobry
Ona jest dobra
Oni są dobrzy
One są dobre 		→ Tāns ast labban
Tenā ast labban
Tenēi ast labban
Tennas ast labban


2.11 Strona bierna (Pasīwan)


Imiesłów strony biernej (pasīws particīps - pc pt pa) tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -tun (czasowniki z końcówką -twei są nieprzechodnie, nie posiadają strony biernej) na końcówkę -ts (odmiana <69> - przykład odmiany). Na przykład:

 segītun(robić) → segīts(robiony/zrobiony)
īmtun(wziąć,brać) → īmts(wzięty/brany)
UWAGA: Przykład sytuacji z poprzedniego podpunktu. Jeżeli przymiotnik łączy się z czasownikiem (przykładem takich czasowników są būtwei i pastātwei), to występuje wtedy w rodzaju nijakim.

Przykładowa strona bierna:

 Lūgis ast jāu segītan. - Ciasto jest już zrobione.
Kaūlai pastāi mestan. - Kości zostały rzucone.

2.12 Forma bezosobowa czasownika

Formę bezosobową czasownika tworzymy używając zamiast podmiotu słówka di, np:

tērpaui di pagaptins - używa się narzędzi
būlai di labban - byłoby dobrze
pastāi di segītan - zostało zrobione

W przypadku konstrukcji z imiesłowem, musi on zawsze być w rodzaju nijakim:

wīrst di skaitāwus - będzie się czytać
ast di aupallus - znaleziono

Dla niektórych czasowników w czasie przeszłym (za literami pt) są dwie formy. Drugiej z nich używa się w połączeniu z di, tak więc:

immē di (brało się) , a nie: imme di

2.13 Tworzenie rzeczowników od czasowników


2.13.1 Wykonawcy czynności By otrzymać nazwę wykonawcy czynności, zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -tajs, np.

skaitātwei (czytać) → skaitātajs (czytelnik)
wedātun (prowadzić) → wedātajs (przewodnik)
tērpautun (używać) → tērpautajs (użytkownik)
2.13.2 Nazwy procesu By otrzymać nazwę procesu, zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -snā (inne spółgłoski tracą wtedy długość i odzyskują ją dopiero w następnych przypadkach), np.

segītun (robić) → segisnā (robienie)
izēitwei (schodzić) → izeisnā (schodzenie)
tērpautun (używać) → terpausnā (używanie)
2.13.3 Nazwy aktu By otrzymać nazwę pojedyńczego aktu, jednorazowego wykonania czynności, zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -senis, np.

segītun (robić) → segīsenin (czyn, dzieło)
izēitwei (schodzić) → izēisenin (zejście)
tērpautun (używać) → tērpausenin (użycie)

2.14 Wykonywalność - przymiotnik od rzeczownika

By otrzymać cechę wykonywalności (polska końcówka -alny, angielska -able), zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -mins (-amins, gdyby po odrzuceniu ostatnia była spółgłoska, czasami również -wingis/-ewingis), np.

preiēitwei (dojść) → preiēimins (przystępny)
īstun (jeść) → īdamins (jadalny)
etrātwei (odpowiadać) → etrāwingis (odpowiedzialny)
enīmtun (wziąć) → enimmewingis (dopuszczalny)

3. Odmiana rzeczownika - użycie przypadków

3.0 Utrata akcentu w złożeniu przyimek+rzeczownik

Jeżeli jednosylabowy przyimek stoi przep słowem dwusylabowym, to jego samogłoska traci długość, jeżeli takową posiada, np. en buttu , nie ēn buttu .

3.1 Mianownik (Nōminatiws)

- podmiot zdania występuje zawsze w mianowniku.

3.2 Dopełniacz (Gēnitiws)

- kogo, czego. Słowo w dopełniaczu stoi przed słowem, które opisuje. Np:

Wūras anzanas saknis - korzeń starego dębu (Wūras - dopełniacz, opisuje dąb)
Wurā anzanas saknis - stary korzeń dębu (saknis - rodzaj żeński, stąd wurā - opisuje korzeń)

Końcówka dopełniacza liczby mnogiej jest taka sama jak biernika liczby pojedyńczej, więc żeby uniknąć niejednoznaczności przed dopełniaczem liczby mnogiej używamy słówka stēisan - tych. W takiej konstrukcji dopełniacz stoi za słowem określającym, np:

Saknis stēisan wūran anzanan - korzenie starych dębów
Wūras saknis stēisan anzanan - stare korzenie dębów

Czasami zachodzi konieczność przeniesienia słowa określającego w dopełniaczu za słowo określane. Wtedy słowo określające piszemy w bierniku liczby pojedyńczej, a na dopełniacz wkazuje użyte przed nim w dopełniaczu liczby pojedyńczej w odpowiednim rodzaju słowo stas - stesse (tego), stesse (tej), np:

anzanas saknis (korzeń dębu) → saknis stesse anzanan
līpas saknis (korzeń lipy) → saknis stesses līpan

Uwaga: W zależności od kontekstu, zamiast słowa stēisan - tych, można użyć innych zaimków czy przymiotników, dla których dopełniacz liczby mnogiej różni się od biernika liczby pojedyńczej, np. wisēisan- wszystkich, kitēisan- innych. Podobnie innych zaimków czy przymiotników można użyć w konstrukcji dopełniacza w liczbie pojedyńczej.

3.3 Celownik (Dātiws)


a) Występuje tam, gdzie może odpowiedzieć na pytanie komu, czemu, np:

As tenginna pēismenin tebbei - wysłałem tobie list

Ta konstrukcja przyjmuje na siebie zakres polskiego do, więc również celownik łączy się np. z czasownikiem telapōnitwei (telefonować), np.

Tāns ast mennei peisāwuns - On do mnie napisał
Tenā telapōnei mi - Ona do mnie dzwoni

b) łączy się np. z przyimkiem ezze (w znaczeniu od), np.

Tenā pagāuwusi stan ezze ti - dostała to od ciebie

c) Łączy się z przyimkiem pa, w znaczeniu pod np.

Kurmjai buwinna pa zemmei - krety mieszkają pod ziemią Angzdrei izēit pa zemmei - węże schodzą pod ziemię

d) Jeżeli łączy się z przyimkiem ēn, to wtedy złożenie opisuje miejsce w sytuacji statycznej (podobnie jak w niemieckim), np.

As wīrst būwuns en buttu - będę w domu


W pierwszej linijce ēn traci akcent - patrz punkt 3.0

3.4 Biernik (Akkuzatiws)


a) Czasownik łączy się bezpośrednio z rzeczownikiem w bierniku, jeżeli ten rzeczownik może być podmiotem w stronie biernej (czasowniki dla których takie połączenie jest możliwe nazywają się przechodnie i dla nich końcówką bezokolicznika jest -tun). Tak więc mamy:

As peisāwuns pēismenin - pisałem list, ponieważ list był napisany

Ale już w zdanie:

Nie boję się śmierci

przetłumaczylibyśmy jako:

As ni bijja gallas - śmierć(gals) jest w dopełniaczu, ponieważ nie może być "bana" - strona bierna nie istnieje.

b) jeżeli łączy się z przyimkami sēn(z, w sensie mit, with), prēi (przy, u), pēr(za, dla), ezze (w sensie o), ēr (do, aż do w sensie czasowym), nō (na) (na), pa w znaczeniu według, po, pas (w ślad za) np:

sēn tin - z tobą
prei mērgan - u dziewczyny
ezze min - o mnie
per sunin - dla psa
ēr wisasīdin - do wtorku
na sallin - na wyspie
pa brōkastan - po śniadaniu
pas sunnin - w ślad za psem

Pēr oznacza zarówno za jak i do, ale dla w szerszym znaczeniu, jak angielskie for czy niemieckie für, tak więc mamy:

Pašti per dāntins - pasta do zębów
Pēr araīkan - za granicą

W powyższych przykładach pēr oraz prēi tracą akcent - patrz punkt 3.0

c) Jeżeli łączy się z przyimkiem ēn to wtedy złożenie opisuje miejsce w sytuacji dynamicznej (podobnie jak w niemieckim), np:

As wīrst gūbuns en buttan - pójdę do domu
(Dosłownie pójdę w dom. Złożenie z prēi=do jest rzadko używane i oznaczałoby dojście do progu, ale nie wejście)

W pierwszej linijce ēn traci akcent - patrz punkt 2.0

d) w połączeniu z sēn pełni jedną z funkcji narzędnika, np:

As pūwa sen laīwan - pływałem statkiem

e) w połączeniu z pēr pełni drugą z funkcji narzędnika, np:

Tū būlai per kunnegan - Byłbyś królem (dosłownie: za króla)

(w obu powyższych przykładach przyimki sēn oraz pēr tracą akcent - zasada 2.0) Tak jak w polskim czasownik być jest opisywany najczęściej przez rzeczownik w narzędniku, tak w pruskim w większości wypadków jest tam mianownik:

Jestem królem (Narz) → As asma kunnegs (Nōm) - dosłowne tłumaczenie: Ja jestem król.

3.5 Wołacz(Wōkatiws)

Forma archaiczna, nie używana w języku literackim, ale ze względu na swą poetyckość warta pamiętania:

 <32> wīrs - wīre!
<35> mīstan - mīste!
<39> rikīs - rikī!
<41> anguris - anguri!
<43> sūns - sūnu!
<44> pannu - pannu!
<46> spigsnā - spīgsna!
<52> bitti - bitti!
<57> dānts - dānti!
<60> aks - akki!
<62> emmens - emmen!
<63> sīmen - sīmen!
<66> mūti - mūti!
 

4. Przymiotniki


Przymiotnik w zdaniu odmieniamy tak samo jak rzeczownik który on opisuje - ta sama liczba i przypadek. Pamiętać trzeba, by miał odpowiedni rodzaj. Rodzaj rzeczownika określa literka za numerem jego odmiany na początku. Odmiany przymiotników przez rodzaje liczby i przypadki opisują odmiany <25> - <31>.

W złożeniu przymiotnik+rzeczownik ten pierwszy przejmuje na siebie informację o przypadku i rodzaju rzeczownika. Sam rzeczownik w takim złożeniu jeżeli był w dopełniaczu lub celowniku przechodzi do biernika i zatraca informację o swoim przypadku i rodzaju, np.

berzi
berzis
berzei
berzin 		berzis
berzin
berzimans
berzins 		→ gailā berzi
gaīlas berzin
gaīlai berzin
gaīlin berzin 		gaīlas berzis
stēisan gāilin berzin
gailāmans berzins
gaīlins berzins


Podobnie jest, gdy zamiast przymiotnika jest np. zaimek dzierżawczy albo zaimki šīs, stas (ten, tamten)

Jeżeli w podobnym zestawieniu jest więcej niż jeden przymiotnik, zaimek czy liczebnik, wtedy tylko pierwsze ze słów określających określa liczbę rodzaj i przypadek frazy, a z pozostałymi dzieje się to co z rzeczownikiem:

gailā līkuta berzi
gaīlas līkutan berzin
gaīlai līkutan berzin
gaīlin līkutan berzin 		gaīlas līkutas berzis
stēisan gaīlin līkutan berzin
gailāmans līkutans berzins
gaīlins līkutans berzins


4.1 Stopniowanie przymiotników

Przymiotniki w stopniu wyższym (kōmparatiws):

 <25>, <26> ilgs → ilgaisis (dłuższy)
<27>, weselīngis → weselīngaisis (weselszy)

Stopniowanie danego przymiotnika pokazuje slownik odmieniający (przykład). Przy stopniowaniu regularnym przymiotnik w stopniu wyższym odmienia się wg. odmiany <28> (przykład), dla stopniowania nieregularnego (przykład) może być to inna odmiana (przykład).

Stopień najwyższy (superlatīws )tworzymy dodając do stopnia wyższego (rzadziej - do formy podstawowej przymiotnika) na początku przedrostek uka- (naj-).

4.2 Konstrukcja zaimkowa (Prōnominalin adjaktīwan) - "ten pierwszy" (the first one)

Jeżeli kontekst nadał przymiotnikowi dodatkowe znaczenie, tak że sam przymiotnik w pełni identyfikuje jakiś obiekt (na przykład wiemy kto jest "tym pierwszym", a kto "tym drugim"), to wtedy polskie "ten pierwszy", angielskie "the first" tłumaczy się na odmianę przymiotnika oznaczoną w odmianie na początku literami pnl. Np:

Bēi dwāi brātei - labs be wārgs. Labasis bēi aūktan, adder wārgasis zemman.
 co oznacza
Było dwóch braci - dobry i zły. Ten dobry był wysoki, a ten zły niski.

4.3 Tworzenie przymiotników od rzeczowników

Przymiotnik od rzeczownika tworzymy zamieniając końcówkę mianownika -s, -is, -us, -in, -an, u, i, a na końcówkę -iskas, np.

 streīpstus (członek) → streīpstiskas (członkowski)
berzi (brzoza) → berziskas (brzozowy)
amzin (naród, lud) → amziskas (narodowy, ludowy)
azzaran (jezioro) → azzariskas (jeziorny)
pannu (ogień) → panniskas (ognisty)

Inne końcówki, które tworzą przymiotniki to m.in. -ins, -ingis, -wingis.

4.4 Tworzenie rzeczowników od przymiotników (nazwy cech)

Nazwę cechy tworzymy przy pomocy końcówki -sku, np.

 streīpstiskas (członkowski) → streīpstisku (członkostwo)
amziskas (narodowy) → amzisku (narodowość)
wūrs (stary) → wūrisku (starość)

W wielu przypadkach rodzaj nijaki liczby pojedyńczej staje się rzeczownikiem:

 debs (wielki) → debban (wielkość)
plattus (szeroki) → plattu (szerokość)
prūsiskas (pruski) → prūsiskan (język pruski)

5. Przysłówki (Adwerbai)

Przysłowki opisują czasownik - odpowiadają na pytanie "jak?". Z wyjątkiem pewnych nieregularności, które są opisane w słowniku, przysłowek tworzymy z przymiotnika zamieniając jego końcówkę -s, -as na -ai, -is na -ei, oraz -us na -u. Na przykład:

 labs → labbai (dobrze)
dīws → dīwai (szybko)
tēntiskas → tēntiskai (obecnie)
pirzdaumanis → pirzdaumanei (dawno, poprzednio)
brendus → brendu (ciężko/trudno)
i przykład nieregularności:

 debīks → tūlin (dużo)

Przysłówek (Adwerban) od interesującego nas przymiotnika znajdziemy w słowniku w odmianie tego przymiotnika (przykład).

UWAGA: Ważnym przykładem takiej konstrukcji jest przysłówek pochodzący od imiesłowu czynnego. Końcówki imiesłowu -ints, -ants, -ānts przechodzą na -intei, -antei, -āntei. Przykład użycia takiej formy:

Jāntei as widāi azzarans , co oznacza: Jadąc widziałem jeziora

5.1 Stopniowanie przysłówków

Stopień wyższy (kōmparatiws) tworzymy dodając do przysłówka -s/-is. Stopień najwyższy (superlatīws) tworzymy dodając jeszcze na początku przedrostek uka- (naj-). Na przykład:

 spārtai → spārtais → ukaspārtais (bardzo,bardziej,najbardziej / mocno,mocniej,najmocniej)
brendu → brenduis → ukabrenduis (ciężko, ciężej, najciężej / trudno, trudniej, najtrudniej)
dīwai, dīwais, ukadīwais (szybko, szybciej, najszybciej)
i przykład stopniowania nieregularnego:

 tūlin → tūls → ukatūls (dużo, więcej, najwięcej)
UWAGA: spārtai → spārtais → ukaspārtais można użyć do stopniowania przymiotników (lepszy = bardziej dobry)

Przysłówek we wszystkich stopniach znajdziemy w odmianie odpowiadającego mu przymiotnika (przykład).

6. Liczebniki (Gīrbjaswirdai)

6.1 Liczebniki główne (kardynalne)

W pruskim, podobnie jak w niemieckim, liczebnik główny działa jak przymiotnik opisujący rzeczownik. Nie ma takiego zjawiska jak w języku polskim dla liczb powyżej czterech oraz dla słów mało i wiele, które łączą się z dopełniaczem liczby mnogiej. W pruskim mamy dosłownie dwa konie, trzy konie, cztery konie, pięć konie, sześć konie (i dużo konie). Możemy jednakże wyróżnić trzy typy odmian:

6.1.1 Liczby z przedziału 1-9

Odmieniają się one jak przymiotniki, co jest zaznaczone w numerach ich odmian - <21>, <23>, <24>, <27>. Rzeczą wartą uwagi jest, że liczebniki 2 i 3 nie posiadają rodzaju - 2 jest zawsze rodzaju męskiego/nijakiego, a 3 żeńskiego. Oczywiście, za każdym liczebnikiem większym od 1, musi być rzeczownik w liczbie mnogiej. Przykłady odmian:

dwāi berzis - dwie brzozy
trijjan appin lindā - dolina trzech rzek
ēn ketwerrimans azzarans - w czterech jeziorach
pra pēnkins jūrins - przez pięć mórz

6.1.2 Liczby z przedziału 11..19, dziesiątki, setki, tysiące...

W słowniku często mamy tłumaczenie tych słów jako rzeczownik z końcówką -ts dla dziesiątek i -a dla setek. Oznacza to dosłownie: dziesiątka, dwudziestka, trzysetka. Jako rzeczownik łączy się on z dopełniaczem liczby mnogiej. Liczony rzeczownik stoi za liczbą, ale w tym wypadku nie trzeba poprzedzać go słowem stēisan, ponieważ kontekst jasno określa jego przypadek i liczbę. Podobnie mamy z tysiącami, milionami, itd. Przykładowa odmiana tej konstrukcji:

dwudziestka psów
dwudziestki psów
dwudziestce psów
dwudziestkę psów 		→ dwiddesimts sunnin
dwiddesimtis sunnin
dwiddesimtei sunnin
dwiddesimtin sunnin


trzysetka brzóz
trzysetki brzóz
trzysetce brzóz
trzysetkę brzóz 		→ trīsimta berzin
trīsimtas berzin
trīsimtai berzin
trīsimtan berzin


Podobnie słowo sto = sīmtan oznacza dosłownie rzeczownik setkę. Odmienia się tak:

setka kruków
setki kruków
setce kruków
setkę kruków 		setki kruków
setki kruków
setkom kruków
setki kruków 		→ sīmtan wārnin
sīmtas wārnin
sīmtu wārnin
sīmtan wārnin 		sīmtai wārnin
sīmtan wārnin
simtammans wārnin
sīmtans wārnin


Tu pojawiła się też liczba mnoga. Teoretycznie jest ona również możliwa dla wcześniejszych rzeczowników opisujących liczby.

Te słowa są jednak w rzeczywistości rzeczownikami. Możemy pozbawić je końcówek -s i -a uzyskać zakończone na -t liczebniki. Taki liczebnik działa jak przymiotnik, który we wszystkich przypadkach wygląda tak samo. Powyższe odmiany wyglądałyby wtedy:

dwadzieścia psów
dwudziestu psów
dwudziestu psom
dwadzieścia psów 		→ dwiddesimt sunnei
dwiddesimt sunnin
dwiddesimt sunnemans
dwiddesimt sunnins


trzysta brzóz
trzystu brzóz
trzystu brzozom
trzysta brzóz 		→ trīsimt berzis
trīsimt berzin
trīsimt berzimans
trīsimt berzins


Podobnie jest w przypadku, kiedy liczebnikiem jest przysłówek określający ilość, np. tūlin (wiele):

wiele dębów
wielu dębów
wielu dębom
wiele dębów 		→ tūlin anzanai
tūlin anzanan
tūlin anzanamans
tūlin anzanans


Zauważmy, że w tym przypadku liczebnik jest nieodmienny i nie może nieść informacji o rodzaju, dlatego opisywany rzeczownik, mimo że jest w złożeniu, przyjmuje wszystkie formy przypadkowe.

W przypadku liczby typu 153, wszystkie liczebniki na nią się składające odmieniają się tak samo. Ostatni z nich determinuje odmianę rzeczownika (która jest różna od standartowej tylko dla liczby sto). Przykład:

sto pięćdziesiąt trzy dęby
stu pięćdziesięciu trzech dębów
stu pięćdziesięciu trzem dębom
sto pięćdziesiąt trzy dęby 		→ sīmtan pēnkdesimt trīs anzanai
sīmtan pēnkdesimt trijjan anzanan
sīmtan pēnkdesimt trimmans anzanans
sīmtan pēnkdesimt trins anzanans


6.2 Liczebniki zbiorowe

Liczebniki te mają w większości przypadków zamiast końcówki -ei końcówkę -erei. Znaczeniowo odpowiadają polskim liczebnikom typu ośmioro, dziewięcioro (mają nawet podobną końcówkę). Używa się ich do liczenia rzeczowników, które mają tylko liczbę mnogą (jak polskie skrzypce). Przykładem takiego rzeczownika jest dwarris = wrota. Takie złożenie odmienia się tak:

dziewięcioro wrót
dziewięciorgu wrót
dziewięciorgu wrotom
dziewięcioro wrót 		→ newīnerei dwarris
newīnerin dwarrin
newīnerimans dwarrins
newīnerins dwarrins


6.3 Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe działają jak zwykłe przymiotniki. Przykładowa odmiana:

szósty wilk
szóstego wilka
szóstemu wilkowi
szóstego wilka 		szóste wilki
szóstych wilków
szóstym wilkom
szóste wilki 		→ ušts wīlks
uštas wīlkan
uštasmu wīlkan
uštan wīlkan 		uštāi wīlkai
uštan wīlkan
uštammans wīlkans
uštans wīlkans


6.4 Ułamki

Ułamki tworzy się z połączenia liczebnika i liczebnika porządkowego w rodzaju nijakim (podobnie jak w polskim, tylko w polskim mianownik ułamka jest w rodzaju żeńskim. Liczebnik w rodzaju nijakim (mianownik ułamka) oznacza część, więc mierzony rzeczownik łączy się z nim w dopełniaczu. Przed rzeczownikiem w dopełniaczu nie trzeba używać stēisan, ponieważ kontekst jednoznacznie określa liczbę i przypadek. Przykład:

jedna piąta ryby
jednej piątej ryby
jednej piątej ryby
jedną piątą ryby 		dwie piąte ryby
dwóch piątych ryby
dwóm piątym ryby
dwie piąte ryby 		→ aīnan pēnktan zukan
ainasse pēnktan zukan
ainasmu pēnktan zukan
aīnan pēnktan zukan 		dwāi penktāi zukan
dwejjan pēnktan zukan
dwēimans pēnktans zukan
dwāi pēnktans zukan


Jak wspomnieliśmy powyżej, drugi z przymiotników pełni funkcję rzeczownika. W rozdziale 4 jest napisane, jak zachowuje się rzeczownik w takich zestawieniach.

6.5 Liczebniki z końcówką -sun

Liczebniki te odpowiadają na pytanie kellinsun?, czyli w ilu?. Poza nielicznymi ujętymi w słowniku wyjątkami tworzy się je poprzez połączenie liczebnika zbiorowego w bierniku z końcówką -sun. Przykładowo: dweīsun = we dwoje (wyjątek), ketwerinsun (w czworo), septinnerinsun (w siedmioro) itd. Przykładowe użycie:

Mes wīrstmai būwusis ketwerinsun - będziemy w czworo



Nērtiks